6-7. กุณฺฑลิยสุตฺตาทิวณฺณนา

[187-188] ฉฏฺเฐ อารามนิสฺสยีติ อารามํ นิสฺสาย วสนภาเวน อารามนิสฺสยีฯ ปริสาวจโรติ ปริสาย อวจโรฯ ปริสํ นาม พาลาปิ, ปณฺฑิตาปิ โอสรนฺติ, โย ปน ปรปฺปวาทํ มทฺทิตฺวา อตฺตโน วาทํ ทีเปตุํ สกฺโกติ, อยํ ปริสาวจโร นามฯ อาราเมน อารามนฺติ อาราเมเนว อารามํ อนุจงฺกมามิ, น พาหิเรนาติ อตฺโถฯ อุยฺยาเนน อุยฺยานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อญฺเญน วา อาราเมน ปวิสิตฺวา อญฺญํ อารามํ, อญฺเญน อุยฺยาเนน อญฺญํ อุยฺยานนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ อิติวาทปฺปโมกฺขานิสํสนฺติ ‘‘เอวํ ปุจฺฉา โหติ, เอวํ วิสฺสชฺชนํ, เอวํ คหณํ, เอวํ นิพฺเพฐน’’นฺติ อิมินา นเยน อิติวาโท โหติ อิติวาทปฺปโมกฺโขติ เอตํ อานิสํสํฯ อุปารมฺภานิสํสนฺติ ‘‘อยํ ปุจฺฉาย โทโส, อยํ วิสฺสชฺชเน’’ติ เอวํ วาทโทสานิสํสํฯ

กถํ ภาวิโต จ, กุณฺฑลิย, อินฺทฺริยสํวโรติ สตฺถา ‘‘เอตฺตกํ ฐานํ ปริพฺพาชเกน ปุจฺฉิตํ, อิทานิ ปุจฺฉิตุํ น สกฺโกตี’’ติ ญตฺวา ‘‘น ตาว อยํ เทสนา ยถานุสนฺธิํ คตาฯ อิทานิ นํ ยถานุสนฺธิํ ปาเปสฺสามี’’ติ สยเมว ปุจฺฉนฺโต อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ มนาปํ นาภิชฺฌตีติ อิฏฺฐารมฺมณํ นาภิชฺฌายติฯ นาภิหํสตีติ น สามิสาย ตุฏฺฐิยา อภิหํสติฯ ตสฺส ฐิโต จ กาโย โหติ, ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตนฺติ ตสฺส นามกาโย จ จิตฺตญฺจ โคจรชฺฌตฺเต ฐิตํ โหติฯ สุสณฺฐิตนฺติ กมฺมฏฺฐานวเสน สุฏฺฐุ สณฺฐิตํฯ สุวิมุตฺตนฺติ กมฺมฏฺฐานวิมุตฺติยา สุวิมุตฺตํฯ อมนาปนฺติ อนิฏฺฐารมฺมณํฯ น มงฺกุ โหตีติ ตสฺมิํ น มงฺกุ โหติฯ อปฺปติฏฺฐิตจิตฺโตติ กิเลสวเสน อฏฺฐิตจิตฺโตฯ อทีนมานโสติ โทมนสฺสวเสน อทีนจิตฺโตฯ อพฺยาปนฺนเจตโสติ โทสวเสน อปูติจิตฺโตฯ

เอวํ ภาวิโต โข, กุณฺฑลิย, อินฺทฺริยสํวโร เอวํ พหุลีกโต ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรตีติ เอตฺถ เอวํ สุจริตปูรณํ เวทิตพฺพํ – อิเมสุ ตาว ฉสุ ทฺวาเรสุ อฏฺฐารส ทุจฺจริตานิ โหนฺติฯ

กถํ? จกฺขุทฺวาเร ตาว อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา ตสฺมิํ อารมฺมเณ โลภํ อุปฺปาเทนฺตสฺส มโนทุจฺจริตํ โหติฯ โลภสหคเตน จิตฺเตน ‘‘อโห วติทํ อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาป’’นฺติ ภณนฺตสฺส วจีทุจฺจริตํ, ตเทว หตฺเถน ปรามสนฺตสฺส กายทุจฺจริตํฯ เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ

อยํ ปน วิเสโส – โสตทฺวารสฺมิญฺหิ สทฺทารมฺมณสฺส วตฺถุภูตํ สงฺขปณวาทิตูริยภณฺฑํ อนามาสํ อามสนฺตสฺส, ฆานทฺวาเร คนฺธารมฺมณสฺส วตฺถุภูตํ คนฺธมาลาทิํ, ชิวฺหาทฺวาเร รสารมฺมณสฺส วตฺถุภูตํ มจฺฉมํสาทิํ, กายทฺวาเร โผฏฺฐพฺพารมฺมณสฺส วตฺถุภูตํ วตฺถตูลกปาวาราทิํ, มโนทฺวาเร ปญฺญตฺติวเสน ธมฺมารมฺมณภูตํ สปฺปิเตลมธุผาณิตาทิํ อามสนฺตสฺส กายทุจฺจริตํ เวทิตพฺพํฯ สงฺเขปโต ปเนตฺถ ฉสุ ทฺวาเรสุ กายวีติกฺกโม กายทุจฺจริตํ, วจีวีติกฺกโม วจีทุจฺจริตํ, มโนวีติกฺกโม มโนทุจฺจริตนฺติ ตีเณว ทุจฺจริตานิ โหนฺติฯ

อยํ ปน ภิกฺขุ อตฺตโน ภาวนาปฏิสงฺขาเน ฐิโต อิมานิ ทุจฺจริตานิ สุจริตํ กตฺวา วิปริณาเมติฯ กถํ? จกฺขุทฺวาเร ตาว อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต กายงฺควาจงฺคานิ อจาเลตฺวา รูปารมฺมณํ วิปสฺสนํ ปฏฺฐาปยโต มโนสุจริตํ โหติ, วิปสฺสนาสหคเตน จิตฺเตน ขยธมฺมํ วยธมฺมนฺติ ภณนฺตสฺส วจีสุจริตํ, ‘‘อนามาสภณฺฑํ เอต’’นฺติ อนามสนฺตสฺส กายสุจริตํฯ เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ อิมานิ วิตฺถารโต อฏฺฐารส สุจริตานิ โหนฺติฯ สงฺเขปโต ปเนตฺถาปิ ฉสุ ทฺวาเรสุ กายสํวโร กายสุจริตํ, วจีสํวโร วจีสุจริตํ, มโนสํวโร มโนสุจริตนฺติ ตีเณว สุจริตานิ โหนฺติฯ เอวํ อินฺทฺริยสํวโร ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรตีติ เวทิตพฺโพฯ เอตฺตาวตา สีลานุรกฺขิตํ อินฺทฺริยสํวรสีลํ กถิตํฯ

กายทุจฺจริตํ ปหายาติอาทีสุ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํฯ ตสฺส ปฏิปกฺขวเสน กายสุจริตาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ เอตฺตาวตา กายสํวรวจีสํวเรหิ ปาติโมกฺขสีลํ, มโนสํวเรน ตีณิ สีลานีติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ กถิตํ โหติฯ

สกเล ปน อิมสฺมิํ สุตฺเต สุจริตมูลกา สติปฏฺฐานา โลกุตฺตรมิสฺสกา, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ มูลภูตา สติปฏฺฐานา ปุพฺพภาคา, เตปิ สติปฏฺฐานมูลกา โพชฺฌงฺคา ปุพฺพภาคาวฯ วิชฺชาวิมุตฺติมูลกา ปน โลกุตฺตราว กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ สตฺตมํ อุตฺตานเมวฯ

8. อุปวานสุตฺตวณฺณนา

[189] อฏฺฐเม ปจฺจตฺตนฺติ อตฺตนาวฯ โยนิโสมนสิการาติ โยนิโส มนสิกาเรนฯ อารพฺภมาโนวาติ กุรุมาโนเยวฯ สุวิมุตฺตนฺติ กมฺมฏฺฐานวิมุตฺติยา สุฏฺฐุ วิมุตฺตํฯ อฏฺฐิํกตฺวาติ อตฺถํ กริตฺวา, อตฺถิโก หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

9. ปฐมอุปฺปนฺนสุตฺตวณฺณนา

[190] นวเม นาญฺญตฺร ตถาคตสฺส ปาตุภาวาติ ตถาคตสฺส ปาตุภาวํ วินา น อญฺญสฺมิํ กาเล อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ

10. ทุติยอุปฺปนฺนสุตฺตวณฺณนา

[191] ทสเม นาญฺญตฺร สุคตวินยาติ สุคโตวาทํ วินา น อุปฺปชฺชนฺตีติฯ

ปพฺพตวคฺโคฯ

2. คิลานวคฺโค

1-3. ปาณสุตฺตาทิวณฺณนา

[192-194] ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม จตฺตาโร อิริยาปเถ กปฺเปนฺตีติ เยสํ จตฺตาโร อิริยาปถา อตฺถิ, เตสํเยว วเสเนตํ วุตฺตํฯ สีลํ นิสฺสายาติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ นิสฺสยํ กตฺวาฯ สตฺต โพชฺฌงฺเคติ สหวิปสฺสนเก มคฺคโพชฺฌงฺเคฯ ทุติยตติยานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

4-10. ปฐมคิลานสุตฺตาทิวณฺณนา

[195-201] จตุตฺเถ ตถา ปหีโน จายสฺมโต มหากสฺสปสฺส โส อาพาโธ อโหสีติ เถรสฺส กิร อิมํ โพชฺฌงฺคภาวนํ สาธุกํ สุณนฺตสฺส เอตทโหสิ ‘‘มยฺหํ ปพฺพชิตทิวสโต สตฺตเม ทิวเส สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส อิเม โพชฺฌงฺคา ปาตุภูตา’’ติฯ อถสฺส ‘‘นิยฺยานิกํ วต สตฺถุสาสน’’นฺติ จินฺตยโต โลหิตํ ปสีทิ, อุปาทารูปํ วิสุทฺธํ อโหสิ, โปกฺขรปตฺเต ปติตอุทกพินฺทุ วิย สรีรโต โรโค วินิวตฺติตฺวา คโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตถา ปหีโน จายสฺมโต มหากสฺสปสฺส โส อาพาโธ อโหสี’’ติฯ ปญฺจมฉฏฺเฐสุปิ เอเสว นโยฯ อิเมสํ ปน ติณฺณมฺปิ ชนานํ ปพฺพตปาเท ปุปฺผิตวิสรุกฺขวาตสมฺผสฺเสน อุปฺปนฺโน มนฺทสีตชโร อาพาโธติ เวทิตพฺโพฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

คิลานวคฺโคฯ

3. อุทายิวคฺโค

1-2. โพธายสุตฺตาทิวณฺณนา

[202-203] ตติยวคฺคสฺส ปฐเม กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, โพชฺฌงฺคาติ วุจฺจนฺตีติ ภนฺเต, กิตฺตเกน นุ โข พุชฺฌนกองฺคา นาม วุจฺจนฺตีติ ปุจฺฉติฯ โพธาย สํวตฺตนฺตีติ พุชฺฌนตฺถาย สํวตฺตนฺติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต มิสฺสกโพชฺฌงฺคา กถิตาฯ ทุติเย ธมฺมปริจฺเฉโท กถิโตฯ

3-5. ฐานิยสุตฺตาทิวณฺณนา

[204-206] ตติเย กามราคฏฺฐานิยานนฺติ กามราคสฺส การณภูตานํ อารมฺมณธมฺมานํฯ พฺยาปาทฏฺฐานิยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สกลญฺหิ อิทํ สุตฺตํ อารมฺมเณเนว กถิตํฯ ปฐมวคฺคสฺส ทุติยสุตฺเต วุตฺตปริจฺเฉโทเปตฺถ ลพฺภเตวฯ จตุตฺเถ มิสฺสกโพชฺฌงฺคา กถิตาฯ ปญฺจเม อปริหานิเย ธมฺเมติ อปริหานิกเร สภาวธมฺเมฯ